لوموند: لبنان می خواهد درصورت فروپاشی یادبودهای خود را حفظ کند

نویسنده Emmanuel Haddad برگردان شهباز نخعي 

غسان حلوانی، هنرمند سینماگر لبنانی سیگاری در بالکن اقامتگاه خود در لبنان می کشد. این محل ویلایی متروکه و بدل شده به یک فضای فرهنگی مشترک در محله زقاق البلاط، واقع در نزدیکی بندر بیروت است. او می گوید: «هر بامداد هنگام بیدار شدن باید معنایی یافت». این محل نزدیک به محل انفجار ۴ اوت ۲۰۲۰ است که موجب کشته شدن بیش از ۲۰۰ تن و افزایش مشکلات اجتماعی، اقتصادی و ژئوپولیتیکی ای شد که چند دهه است کشور در آنها دست و پا می زند (۱). نزدیک به ۲ سال بعد، به رغم ماه ها نوسازی، این نماهای عالی قرن بیستم شکاف برداشته و حلوانی سینماگر دلیلی برای ساختن فیلم از زندگی روزمره ای که مدام بدتر می شود، و در آن هرکس به فکر خویش است، نمی یابد. برق فقط ۳ یا ۴ ساعت در شبانه روز در دسترس است. از این رو، برای بقیه ساعات باید به تولید کنندگان خصوصی برق روآورد. در پایان سال ۲۰۲۱، از هر ۱۰ لبنانی ۸ تن زیر خط فقر بوده (۲) و مردم برای چندمین بار متحمل کاهش ارزش پول دربرابر دلار شده اند. در پایان آوریل هر دلار آمریکا در بازار سیاه با ۲۵ هزار لیره لبنان مبادله شد درحالی که نرخ رسمی آن ۱۵۰۰ لیره دربرابر دلار است. به این ترتیب، حداقل دستمزد ماهانه بیش از ۲۵ دلار نیست که به زحمت برای پرداخت یک صورت حساب متوسط برق کفایت می کند. تظاهر کنندگان به ستوه آمده در ماه ژانویه یک مرکز توزیع برق شرکت دولتی برق لبنان (RDL) در منطقه آرامون در شمال بیروت را تصرف کردند و این امر موجب درتاریکی فرورفتن سراسر کشور شد.

مانند شکاف های ایجاد شده در دیوارهای کاخ متروکه، بدبختی در اینجا بر گرده پناهندگان فلسطینی و سوری سنگینی کرده و بر همه جنبه های زندگی لبنانی ها اثر گذارده است. یک زن مسن، برای گذران زندگی به مشتریان معدود یک سوپرمارکت خالی شمعدان می فروشد. زنی دیگر به او می گوید: «تو کار می کنی؟ پس ۱۰ هزار لیر به من بده تا بتوانم به خانه ام بازگردم!». مهارت های سنتی ای که مدت ها است کنار گذاشته شده بود تا کشور را به نقطه اوج یک جامعه مصرفی برساند، اکنون از نو پدیدار شده و خیاطی ها، پینه دوزی ها و کهنه فروشی ها جای تابلوهای بین المللی را گرفته اند و از سال ۲۰۲۰ حدود ۱۲ هزار فروشگاه (۳) کرکره خود را پایین کشیده اند. بذرهای کاشت روستاییان دره بقاع توسط انجمن «بذرهای ما، ریشه ما» هم در میان کشاورزان سنتی ای که قادر به خرید کود و بذرهای وارداتی نیستند و هم صیفی کاران شهری مانند سعیده توزیع می شود. او عضو تعاونی «ما زمین را احیا می کنیم» است که یک زمین وسیع را به صورت قطعه های کوچک کاشت برای ۴۰ خانواری درآورده که ترغیب به خوردن سبزی های بیو... و مجانی شده اند.

رسانه مستقل مگافون، در صفحه اینستاگرام خود مجموعه ضروری برای زنده ماندن در دوران «فروپاشی» را با ذکر جزییات شرح داده است: شمع، شارژکننده باتری تلفن همراه، هواکش، ژنراتور برق برای جبران قطعی آن، دوچرخه برای صرفه جویی در بنزین و حتی داروی آرام بخش برای کسانی که در پرداخت اجاره خانه یا شهریه مدرسه فرزندان خود درمانده اند. گذشته از همه اینها، اسکناس سبز را نیز نباید فراموش کرد که تنها دارنده آن می تواند از مرحله حفظ بقا عبور کند و گذرنامه ای برای گریختن از کشور، درصورتی که طاقت تان تمام شود. این امر از آن رو است که یکی از اثرات مستقیم سومین وخیم ترین بحران اقتصادی حکومت بین سال های ۱۸۵۷ و ۲۰۱۳ (۴) این بوده که لبنانی ها و در درجه اول نخبگان روشنفکری و اقتصادی را به گریز از کشور خود واداشته است. در اوت سال ۲۰۲۱، الیاس هانکاش نماینده پیشین مجلس افشا کرد که شمار درخواست های مهاجرت داده شده توسط لبنانی ها برای آمریکای شمالی و اروپا از ۳۸۰ هزار مورد گذشته و منبع خبر خود را یک فرد نزدیک به سفارت کانادا در لبنان عنوان کرده بود. بنابر نظر «دیدبان بحران» یک برنامه پژوهش بین حرفه ای انجام شده توسط دانشگاه آمریکایی بیروت (AUB) حاکی از این است که این کشور شاهد یک «مهاجرت بزرگ» دیگر، پس از مهاجرت ۳۳۰ هزار تن در جریان جنگ جهانی اول و یک میلیون تن دیگر در جریان جنگ داخلی (۱۹۹۰- ۱۹۷۵) خواهد بود (۵).

اما کسانی نیز هستند که در کشور باقی می مانند. تعدادی از آنها به این دلیل که امکانات مهاجرت را ندارند و بقیه چون ترجیح می دهند که بمانند و آنچه هنوز قابل نجات است، به ویژه یادبودهای سرزمین خیال برانگیز را نجات دهند. «بنیاد تصویر عرب» در طبقه چهارم یک ساختمان در جمیزه، مقابل بندر قرار دارد. این بنیاد سردخانه ای دارد که در آن نیم میلیون تصویر فوری گرفته شده نشان دهنده گذشته لبنان و منطقه که در جریان انفجار ۴ اوت ازبین رفت، به نحوی معجزه آسا در میان جعبه های پراکنده شده در آوارهای شیشه و قفسه های تلنبار شده، بدون آن که آسیب ببیند حفظ شد. به نظر خانم هبه حاج فلدر ، مدیر این بنیاد، انفجار فقط ضرورت نرفتن را تأیید کرده است. «پرسشی که مطرح است این است که اگر کشور فروبپاشد، آیا نباید این بایگانی ها را به خارج منتقل کرد؟ البته، با درنظر گرفتن خطر، هیچ چیز نباید در لبنان باقی بماند. اما برای ما، این واقعیت که بایگانی ها مال این منطقه است، ایجاب می کند که در همین محیط، با فاجعه ها و نیز لحظه های شگفت انگیزش باقی بماند». با این حال، بنیاد مجموعه هایش را به صورت رقومی ضبط کرده تا نسخه هایی در داخل و خارج از لبنان وجود داشته باشد.

فراموشی رسمی درمورد جنایات جنگ داخلی

نجات دادن تصویرهای رنگ و رو رفته گذشته ای سپری شده، شاید زمانی که ۴ طبقه پایین تر سازمان غیر دولتی (ONG) «بیسکمپ» صدها وعده غذا بین ساکنان محله توزیع می کند، بیهوده باشد. اما به نظر خانم حاج فلدر «آنچه که بیشتر تحلیل گران درنظر نمی گیرند، نیاز باور نکردنی مردم به انجام کاری فوق العاده در قلب فاجعه، و نه فقط یافتن چیزی برای خوردن و نوشیدن، است». فزون براین، او تصریح می کند که حفظ بایگانی ها در لبنان «مسئله ای حیاتی است»: «رهبران قصد دارند نوعی تاریخ وصله پینه ای را جا بیندازند. باید ابتکارهایی از سوی مردم، مانند خانواده های ناپدیدشدگان و دیگران، در جهت مقابله با این جعل تاریخ صورت گیرد».

حذف روایت های قربانیان درمورد آنچه که «جنگ داخلی» خوانده می شود را یک قانون عفو ممکن ساخت که به طور رسمی بر جنایات مرتکب شده بین ۱۹۷۵ و ۱۹۹۰ گرد فراموشی پاشید و به سرکردگان جنگ امکان داد درپی آن جنگ برادرکشی تبدیل به رهبران سیاسی شوند. امروز، همان طبقه سیاسی می خواهد فراموشی را به عدالت خواهی های قربانیان انفجار بندر نیز تحمیل کند و در راه کار قاضی طارق بیطار مانع تراشی کند. این قاضی که مسول تحقیق درباره انفجار است، ۴ وزیر سابق و حسن دیاب، نخست وزیر پیشین را به «قصد قتل، غفلت و قصور» متهم نموده که همگی از حضور دربرابر دستگاه عدالت خودداری کرده اند، حزب های شیعه حزب الله و امل خواهان برکناری او شده اند و برعلیه او دست به کارزار نفرت پراکنی سیاسی و قضایی زده اند. دربرابر این وضع، خانم عبیر ساکسوک- ساسو، معمار عضو دفتر چند حرفه ای پژوهش شهریگری «پابلیک ورکز» توضیح می دهد که: «ما به انجمن ساکنان محلات آسیب دیده از انفجار کمک کرده ایم که یک سازمان غیر دولتی (ONG) با برنامه قانونی و ۳ اولویت تشکیل دهند: نخستین اولویت تحقیق قضایی است، بعد مسئله جبران خسارت ها مطرح می شود و در مرحله سوم بازسازی قرار دارد».

حلوانی در فیلم «چرکنویس» بالارفتن نامریی گورهای دسته جمعی جنگ داخلی که زیر آوار ساختمان ها پنهان شده این جمله را می گوید: «هر جنایتی شامل دو مرحله است. مرحله نخست کشتن است و سپس نوبت به مرحله خود را از شر مدارک خلاص کردن می رسد». با آن که او درحال حاضر فیلم نمی سازد، اما به ضبط رقومی بایگانی ها (بریده های نشریات، تصاویر، اعلامیه ها، نامه ها و غیره) ادامه می دهد که حاکی از ۴۰ سال مبارزه مادرش خانم وداد حلوانی است که رییس کمیته خانواده های افراد ربوده و ناپدید شده است. او می گوید: «این سنگ بنایی است که من برای دستیابی به دنیایی جدید می گذارم».

همین اراده حفظ آثار گذشته را می توان در ناحیه ای شمالی تر در شکا یافت که موسسه غیر دولتی «اومام» با برگزاری نمایشگاه «تریپولی اسکوپ» نشان می دهد که بایگانی های ۴۱ سالن سینما در تریپولی را پیش از بسته شدن، تخریب یا تبدیل آنها به ورزشگاه بازبینی کرده است. خانم ناتالی رزا بوشر، مدیر این نمایشگاه می گوید: «این یادمان جمعی – که در لبنان کمیاب است- گواه زمانی است که جایگاه اجتماعی بیشتر در ارتباط با محله و مدرسه ای که می رفتید بود تا طرفداری سیاسی، وابستگی مذهبی ».

به نظر مونیکا بورگمن، بنیانگذار مشترک «اومام» - همراه با لقمان سلیم روشفکر و مبارز-، جمع آوری بایگانی ها همواره ابزاری برای برانگیختن بحث بوده است: «شاید جرقه فیلم نخست ما "کشتار" بوده باشد که درباره کشتار صبرا و شتیلا (۶) ساخته شده بود. در هر کشور دیگری به بایگانی های ملی رجوع می شد. در اینجا هیچ کس نمی داند که محتوای آنها چیست. ازاین رو، ما شروع به جمع آوری، بایگانی و ضبط رقومی آنها در سال ۲۰۰۵ – بسیار پیش از فروپاشی کنونی – در زمانی کردیم که میلیون ها لبنانی خواستار دانستن حقیقت درمورد قتل رفیق حریری (۷) بودند. امید این بود که این خواست بتواند بدل به یک تقاضای حقیقت یابی درمورد سرنوشت ناپدیدشدگان بشود تا بتوان پرونده های جنگ داخلی را از نو گشود. این کار انجام نشد».

در طول دو دهه، «اومام» به کاوش در یادبود های جنگ داخلی پرداخت تا بتواند روایتی جامع درمورد این درگیری ارائه کند. با آن که «بنیاد تصویر عرب» هم عکس هایی بومی جمع آوری می کند، «اومام» در جستجوی چیزی بزرگ تر: از بایگانی های روزنامه ها تا حزب های سیاسی و اشیاء (از جمله اتوبوس حامل مسلسل در ۱۳ آوریل ۱۹۷۵، که موجب آغاز جنگ شد)، اسناد رسمی یا حتی مجموعه های شخصی است. خانم بورگمن ادامه می دهد: «هدف ما شناخت گذشته برای درک زمان حال و شاید ساختن آینده است». و بعد یک روز، ناگهان مرز بین زمان حال و گذشته بسته می شود: «در برنامه "کی، کی را کشت" ما، کشتارهای سیاسی را به عنوان ناظر بایگانی می کردیم و ناگهان من خود را در قلب این موضوع یافتم». در ۴ فوریه ۲۰۲۱، سلیم در جنوب لبنان با گلوله کشته شد. این روشنفکر در دسامبر ۲۰۱۹ نامه سرگشاده ای در رسانه های لبنان منتشر و تأکید کرده بود که اگر اتفاقی برایش بیفتد، شیخ حسن نصرالله، دبیر کل حزب الله را مسئول آن می داند (۸).

تفرقه های خطرناک جدیدی که یادآور گذشته است

بورگمن می گوید: «با مرگ لقمان [سلیم] و فروپاشی کنونی، بایگانی ها باز هم اهمیت بیشتری می یابد». او سپس به برشمردن ۳ خطری که امروز آنها را تهدید می کند می پردازد: «خطری سیاسی وجود دارد. در طول جنبش مردمی اکتبر ۲۰۱۹،علاوه بر تهدیدهای مرگ، کسانی تهدید کردند که لاستیک سوخته دربرابر ویلای سلیم- که بایگانی ها در آنجا بود- بیندازند. سپس، یک جنگ یا انفجار جدید نیز منتفی نیست و سرانجام خطر اقتصادی وجود دارد چون بسیاری از مردم از بایگانی ها به عنوان وسیله کسب و کار و پول درآوردن استفاده می کنند و این خطر وجود دارد که مجموعه ها پراکنده شود».

در راهی که به تریپولی منتهی می شود، در اعلامیه های جنبش «با هم برای لبنان» از جمله از نبود برق و وجود شبه نظامیان انتقادهایی می شود که یادآور شعار های سرداده شده در طول پاییز ۲۰۱۹ است که در طی آن تظاهرکنندگان با فریاد «همه، یعنی همه» خواهان کنار رفتن همه رهبرانی می شدند که متهم به فساد و مسئول فاجعه اقتصادی بودند. دریغا که این تابلوها نشان دهنده تفرقه هایی خطرناکند. «با هم برای لبنان» جنبشی است که هزینه آن را بهاء حریری (۹) می پردازد! آقای سمر آنوس، رییس دانشکده آموزش و روانشناسی دانشگاه بالامند با افسوس می گوید: «او از شعارهایی مانند "حاکمیت" استفاده نموده و با تغییر مفهوم از آن به عنوان پیامی علیه حزب الله استفاده می کند». در کنار او، آقای عبید تکریتی، هوادار حزب شهروندان به یاد می آورد که در اکتبر ۲۰۱۹ در بیروت، او بایگانی های از صفحه «یک» همه روزنامه های لبنانی روزهای اول تا سیزدهم آوریل ۱۹۷۵ را با خود به میدان «شهدا» که در آن زمان «نامزد انقلاب» لقب داشت آورده بود: «عنوان ها مانند امروز بود! این نشان می دهد که آنچه که پیش از جنگ داخلی می گذشته، تاچه حد به آنچه امروز می گذرد – و خشونتی که ما می کوشیم از آن اجتناب کنیم- شباهت دارد. نام بیشتر رهبران کنونی همان نام های آن دوران است، زیرا نظام تغییر نیافته است».

با بازگشت به کاخ متروکه، آقای ناجا الاشکر، مدیر «باشگاه برای همه» که یک انجمن حفظ و نشر سینمای لبنان از سال ۱۹۹۰ است، حلقه های قدیمی فیلم ها را جمع و جور می کند. برای او این فیلم ها فقدان تاریخ مکتوب را جبران می کند: «بیروت، فیلم دیدار، در سال ۱۹۸۱ ساخته برهان علویه به خوبی علت فروپاشی کنونی را نشان داده، اما حالا درک نمی شود. پیشتر همه درگیر تفرقه های سیاسی ناشی از قتل رفیق حریری بودند. این درحالی است که این فیلم ها از درد همه لبنانی ها حرف می زنند. اگر نسل های آینده بخواهند چیزی بسازند، باید به انها توجه کنند».

شب بر بیروت و خیابان های اصلی بدون برق و چراغ های راهنمایی آن حاکم می شود. خیابان حمرا، تالار کنسرت مترو المدینه اجرای نمایش «نغمه های تاکسی در زمان فروپاشی» را اعلام می کند که این گروه نمایشی با طنزی سیاه به صحنه می آورد: «از فروپاشی در راه لذت ببر! همه شما سقوط خواهید کرد! همه، یعنی همه! هیچ یک از شما، نه دزد و نه دلال، باقی نخواهد ماند!».

۱- مقاله «سرنگون باد نظام بانکی»، لوموند دیپلماتیک اکتبر ۲۰۲۰ https://ir.mondediplo.com/2020/10/article3576.html

۲- براساس ارزیابی سازمان ملل، اط هر چهار لبنانی سه نفر در وضعیت فقر بسر می برند، ONU Info, 3 septembre 2021.

۳- « Economic meltdown revives forgotten occupations in Lebanon », Al-Monitor, 9 janvier 2022.

۴- « Lebanon sinking (to the top 3) », Lebanon Economic Monitor, Banque mondiale, printemps 2021. Selon les rédacteurs du rapport, la crise libanaise est la plus grave après celle qui frappa le Chili en 1926 et celle précédant la guerre civile en Espagne (1936-1939).

۵- « L’exode des Libanais a atteint un point critique alors que la crise s’accélère », Arab News, 1er septembre 2021.

۶- Lire Pierre Péan, « Sabra et Chatila, retour sur un massacre », Le Monde diplomatique, septembre 2002.

۷- ترور نخست وزیر سابق در ۱۴ فوریه ۲۰۰۵، تظاهرات گسترده ای را برانگیخت که منجر به خروج نیروهای سوری شد. حکم تحقیقات بین‌المللی که در ۱۸ اوت ۲۰۲۰، دو هفته پس از انفجار ۴ اوت صادر شد، غیرواقعی تلقی شد.

۸- « Liban : un an après son assassinat, les tueurs de Lokman Slim courent toujours », Radio France Internationale, 4 février 2022.

۹- برادر بزرگ سعد حریری، نخست وزیر سابق. می گویند که او خواستار قطع ارتباط با حزب الله و در عین حال سلطنت های خلیج فارس است.