امروز تمام رسانه‌های جمعی و کانال‌های تلویزیونی پساشوروی به اعتراض‌هایی که به ناگهان قزاقستان راغرق کرد پرداخته‌اند. برای بعضی‌ها این اعتراض‌ها منبع امید است و برای بعضی دیگرمایه وحشت وغیرقابل پذیرش. تناقض‌ها و تفسیرهای متفاوتی ازآن‌چه رخ می‌دهد وجود دارد، برخی آن‌را اعتراضِ به حقِ مردم، برخی مشاجره قبیله‌ای، توطئه نیروهای هوادارغرب و ترکیه و یا حتی “ارتجاع اسلامگرا” می خوانند.
اما واقعا چه اتفاقی درجریان است؟ خبرنگار زانوومدیا با آینور کورمانوف- یکی از دو رهبرجنبش سوسیالیستی قزاقستان- گفتگو کرده است.
جمهوری نمونه
قزاقستان یکی ازبزرگ‌ترین کشورهای پسا شوروی است، که در روابط آن سیستم سیاسی واقتصادی، که پس از فروپاشی شوروی ساخته شد پس از فدراسیون روسیه قرار دارد. و این تنها به خاطرآن نیست که نورسلطان نظربایف یکی از معماران کشورهای مستقل مشترک المنافع CIS بوده است. مدل انتقال نرم قزاق ازحزب سابق و نومنکلاتورهای شوروی (طبقه نو- مترجم) به یک الیگارشی سرمایه‌داری با “چهره‌ای آسیایی” از سوی بسیاری به عنوان نمونه دیده می‌شد. درواقع، این نمونه نه تنها برای نخبگان حاکم درجمهوری‌های دیگر، بلکه برای میانگین شهروندان هم جذابیت سطحی داشت: سطح بالای اقتصادی، حضورنشانه‌های رسمی دموکراسی، و سخت‌گیری‌های اندک نست به فرهنگِ‌غربی. ذخایر بزرگ منابع طبیعی، ازجمله نفت، و پتانسیل صنعتی میراث دوران سوسیالیستی، مسیربه راه انداختن خوبی را برای کشوری جوان فراهم می‌کرد. هم‌زمان، تبلیغات رسمی کانال‌های فدراسیون روسیه و کشورهای مستقل مشترک‌المنافع مایل بودند قزاقستان را به عنوان نمونه‌ای از حافظ “سنت‌های اتحاد”، احترام به خاطره جنگ کبیرمیهنی، فاقدملی گرایی و غیره نشان دهند.
آلماتی کلان شهرقزاقستان، شهری مدرن و توسعه یافته
اعتراض‌های توده ای بلافاصله پس از تعطیلات سال نو، در ۲ ژانویه ۲۰۲۲ جوشید. دلیل اعتراض‌ها افزایش قیمت گازمایع مصرفی اتومبیل‌ها، ازلیتری ۶۰ تنگه (واحدپول قزاقستان) به ۱۲۰ تنگه بود. اولین تظاهرات بدون اجازه مقامات در غرب قزاقستان، در منطقه مانگیستائو، قلب شرکت‌های بزرگ تولیدنفت آغازشد. ژانااوزن، که ۱۰ سال قبل اعتصاب کارگران آن با بی‌رحمی سرکوب شد، و طی آن سرکوب ۱۵ اعتصاب کننده کشته و صدها نفرزخمی شدند درهمین‌جا واقع شده است.
در روز بعد- ۳ ژانویه- اعتراض‌کننده‌های استان مانگیستائو نکات اجتماعی وسیاسی جدیدی به خواسته های اولیه خود افزودند: کاهش قیمت موادغذایی، اتخاذ تصمیم‌هایی علیه بیکاری، حل مشکل کمبود آب آشامیدنی، استعفای دولت و مقامات محلی. در همان روز، معترضین گردهمایی در میادین و خیابان‌های آلماتی، شهرنورسلطان پایتخت و دیگر شهرها را نیز شروع کردند. در تعدادی از محل‌ها، جاده‌ها بسته شدند و اعتراض کنندگان حتی هنگام شب متفرق نشدند.
روزسه شنبه، ۴ معترض با پلیس درگیرشدند. درآلماآتا، نیروهای امنیتی برای متفرق کردن معترضین از نارنجک‌های آتش‌زا استفاده کردند. معترضین هم به نوبۀ خود اتوموبیل‌های پلیس را واژگون کردند. درعصرهمان روز، اینترنت موبایل، پیامگیرها و شبکه‌های اجتماعی ازکاربازماند.
مقامات قزاقستان برای توضیح افزایش قیمت گازبا این واقعیت که قیمت آن اکنون با معاملات الکترونیکی تعیین می‌شود تلاش کردند. آن‌ها می‌گفتند، قیمت‌ها را”بازار تعیین کرده است”. فرماندار منطقه مانگیستائو با اطمینان اعلام کرد که همه چیز در چهارچوب اقتصاد مدرن بازار بوده، و قیمت قبلی بازنخواهد گشت.
اما در۴ ژانویه، دراثرفشاراعتراض‌کنندگان، دولت ناچارشد قیمت گاز را در منطقه مانگیستائو تا لیتری ۵۰ تنگه پایین بیاورد. قاسم جومارت توقایف رئیس‌جمهور قزاقستان گفت که سایردرخواست‌های مردم باید جداگانه بررسی شود. وبعد در ۵ ژانویه، کابینه وزراعزل شد. مدیر کارخانه فرآوری گاز در ژانااوزن بازداشت شد.
منطقه فقرمطلق
آینورکورمانف یکی از رهبران جنبش سوسیالیستی قزاقستان وضعیت را با عبارات زیر توصیف می‌کند:
کارگران ژانااوزن اولین اعتراض‌کننده‌ها بودند. افزایش قیمت گاز تنها ماشۀ اعتراضاتِ مردمی را چکاند. فراترازهمه، کوه مشکلات اجتماعی انباشته شده درطی سال‌ها بود. پاییزِگذشته، قزاقستان با موجی از تورم مواجه شده بود. باید درنظرداشت که محصولات به منطقه مانگیستائووارد می‌شوند ودرآن‌جا قیمت‌ها همیشه ۲تا۳برابرگران‌تر هستند. اما درموج افزایش قیمت‌ها در پایان سال ۲۰۲۱، قیمتِ موادغذایی در واقع حتی بالاتر رفت. هم‌چنین باید در نظر داشته باشیم که غربِ کشور منطقۀ خالص بیکاری است. در مسیر اصلاحات نئولیبرالی و خصوصی‌سازی، بسیاری ازکسب و کارهای آن‌جا تعطیل شدند. تنها بخشی که هنوز دراین‌جا فعال است تولیدکنندگان نفت هستند. اما بخش بزرگ‌ترآن متعلق به سرمایه خارجی است. تا ۷۰ درصد از نفت قزاقستان به بازارهای غربی صادرمی‌شود، اکثر سودها هم به جیب مالکان خارجی می رود.
به ویژه درتوسعۀ منطقه هیچ سرمایه‌گذاری‌ای وجود ندارد، یعنی این‌جا منطقۀ فقرِمطلق است. و سال گذشته این شرکت‌ها تحمیل بهینه‌سازی بزرگ‌مقیاسی را آغازکردند و مشاغل ازبین رفتند، کارگران ازدست دادن حقوق‌ها، و پاداش‌ها راشروع کردند، شرکت‌های زیادی صرفا به شرکت‌های خدماتی تبدیل شده اند. وقتی که شرکت تنگیزاویل ۴۰ هزار کارگر را به یک باره درمنطقه آتی ران اخراج کرد، به شوک واقعی برای کل منطقۀ غربی قزاقستان تبدیل شد. دولت برای جلوگیری از چنین اخراج‌هایی هیچ کاری نکرد. وباید درک کرد که یک کارگر نفتگر نان آور ۵-۱۰ عضو خانواده است. اخراج کارگر به صورت خودکار تمام خانواده را محکوم به گرسنگی می‌کند. در این‌جا جز دربخش نفت و دربخش‌هایی که خدمات نیازدارد شغلی وجود ندارد. قزاقستان عملا یک مدل مواداولیه سرمایه‌داری را ساخته است. مردم حجم زیادی ازمشکلات اجتماعی را انباشته‌اند، قشربندی اجتماعی عظیمی وجود دارد. “طبقه متوسط” ویران و بخش اصلی نابود شده است. توزیع نامتوازن تولید ملی مولفۀ قابل توجه فساد را به دنبال داشته است. همۀ اصلاحات نئولیبرالی را انجام می‌دهند، اما شبکه تامین اجتماعی را حذف کرده اند. و به احتمال زیاد، مالکان شرکت‌های چندملیتی برآورد کرده اند – ۵ میلیون نفر برای سرویس “لوله” لازم است، بخش اعظم بیش از ۱۸ میلیون نفرمردم قزاقستان زیادی هستند. و به همین خاطر شورش‌ها به شیوه‌های بسیاری ضد استعماری است. سببی که اعتراضات کنونی درآن‌ها ریشه دارد شیوه عمل سرمایه‌داری است: قیمت گازمایع واقعا در تجارت الکترونیک افزایش یافت. توطئه‌ای از سوی انحصاراتی که از صدورگاز به خارج سود می‌برند وجود داشت، ایجاد کمبود و افزایش قیمت گاز دربازار داخلی. از این‌رو خودِ آن‌ها شورش‌ها را تحریک کردند. اما، باید یادآوری کرد که انفجارِاجتماعی کنونی مستقیما علیه تمام سیاست اصلاحات سرمایه‌داری است که در طی ۳۰ سال گذشته به اجرا درآمده‌اند و نتایج ویرانگری داشته‌اند.
سنت های مبارزه کارگران. اعتصاب خودبه خودی
شکلِ اعتراض اساسا یک اعتصاب “کارگری” کلاسیک بود. درشب سوم به چهارم ژانویه، اعتصاب مخفیانه‌ای در شرکت‌های نفتی تنگیزآغازشد. اعتصاب خیلی زود به مناطق همسایه گسترش یافت. امروز، جنبش اعتصابی دو نقطه تمرکز اصلی دارد- ژانااوزن و اکتائو. همان‌طورکه طرف‌داران تئوری توطئه امروز نوشتند، ناآرامی درقزاقستان، چنان که سازمان‌دهی و هماهنگی دقیق معترضان نشان می دهد به دقت درغرب تدارک دیده شده بود. کورمانوف می گوید:
اعتراضات قزاقستان میدان(اوکراین- مترجم) نیست، اگرچه تحلیل‌گران سیاسی بسیاری برای چنین وانمودکردن آن تلاش می‌کنند. چنین خودسازماندهی خیره کننده از کجا آمده است؟ این حاصل تجربه وسنت‌های کارگران است. اعتصاب‌ها ازسال ۲۰۰۸، منطقۀ مانگیستائو را به لرزه درآورده‌اند، و جنبش اعتصابی در گذشته، در دهه‌ی ۲۰۰۰ آغازشد. حتی بدون هیچ‌گونه مایه‌ای از حزب کمونیست و دیگرگروه‌های چپ، مطالبات پایداری برای ملی کردن شرکت‌های نفتی وجود داشته است. کارگران به سادگی با چشمان خود آن‌چه را که خصوصی‌سازی و غلبه سرمایه‌داران خارجی به آن منجرمی شد می دیدند. آن‌ها درمسیرهمین اعتراضات گذشته، تجربه گران‌بهایی را درمبارزه وهمبستگی کسب کردند. زندگی دراین سرزمین ناآرام مردم را به هم نزدیک کرد. برعلیه این پیش زمینه بود که طبقۀ کارگرو باقی جمعیت کشورکنارهم قرارگرفتند. اعتراض‌های کارگران در ژانااوزن و آتکائو بعدا زمینه را برای اعتراض مناطقِ دیگرِ کشور آماده ساخت. بناکردن خیمه‌ها و چادرهایی که اعتراض کنندگان درمیادین اصلی شهرها آغازکردند مطلقا از تجربۀ “ارومیدان” (اوکراین – مترجم) اخذنشده بود: آن‌ها سال گذشته در طی اعتصاب‌های محلی در منطقۀ مانگیستائو برپاشدند. خود مردم برای اعتراض‌کننده ها آب وغذا می‌آوردند.
امروز درقزاقستان اپوزیسیون قانونی جود ندارد، کل حوزه سیاسی پاکسازی شده است. حزب کمونیست قزاقستان در سال ۲۰۱۵ سرانجام برچیده شد. تنها ۷ حزب هوادار دولت باقی ماندند. اما درکشور تعداد زیادی ان جی او فعال وجود دارند، که در ترویج برنامه‌های هوادارغرب فعالانه با مقامات همکاری می‌کنند. موضوعات مورد علاقۀ آن‌ها قحطی دهه ۱۹۳۰، تجدیداسکان شرکت‌کنندگان در جنبش باسماچی و همدستان جنگ جهانی دوم، وغیره است. ان جی اوها روی توسعه جنبش ملی‌گراهم فعالیت می‌کنند، که در قزاقستان کاملا هوادار دولت است. ملی‌گراهایی که علیه چین و روسیه راهپیمایی برگزارمی‌کردند ازسوی مقامات دولتی تحریم شدند.
بنابر اظهارات هم صحبت ما، گفته می‌شود که اسلامگرایان فاسد پشت رخ دادهای اخیر نیز به شدت ضعیف و در قزاقستان ازسازماندهی ضعیفی برخوردارند. همان‌طور که او اطمینان داد، درواقع، قزاقستان مدرن به ساختن کشوری تک قومی پای بنداست و ملی‌گرایی ایدئولوژی رسمی آن است. تمام گزارش‌ها از قزاقستان “پساشوروی” مانند خبرهای کانال تلویزیونی میرافسانه است.
در گذشته، درسال ۲۰۱۷، بنای یادبودی از مصطفی چوکای (۱۸۹۰-۱۹۴۱فعال سیاسی واجتماعی قزاق و واضع نظریه خودمختاری ترکستان – مترجم) در قیزی اوردا برافراشته شده بود تا الهام بخش لژیون ترکستان ورماخت( واحدهای نظامی متشکل از خلق‌های ترک زبان که درجنگ جهانی دوم در آلمان می‌جنگیدند- مترجم) باشد. امروز دولت به صورت ریشه‌ای درحال تجدید نظردر تاریخ است. این روند به ویژه ازچندسال پیش، پس از دیدار نورسلطان نظربایف ازامریکا تشدیدشد. جنبش پان ترک نیز بیشتر وبیشتر فعال شده است. همین اواخربه ابتکار نورسلطان نظربایف، اتحاد کشورهای ترک زبان در۱۲ نوامبر سال ۲۰۲۱ در استانبول تاسیس شد. الیت قزاقستان دارایی اصلی خود را در غرب نگه‌داری می‌کند. به همین خاطر کشورهای امپریالیستی مطلقا علاقه‌ای به سرنگونی رژیم کنونی ندارند، این رژیم ازقبل کاملا در سمت آن‌ها است.
اما شاید همه چیز در رابطه با اولویت‌های ژئو پلیتیک قزاقستان این چنین واضح نباشد؟ به نظرمی‌رسد که کل رهبری قزاقستان به رفتار رسوای سیاست چندجانبه گرایی، مانور میان روسیه، غرب، چین و ترکیه تمایل دارد. اما یک وضعیت همۀ شرکای خارجی رادراین‌جا جمع می‌کند- قانون “مشروع” کشوری که به شرکت‌های خارجی اجازه می دهد سودها را ازکشورخارج کنند. اما، اگرممکن باشد، هیچ یک از بازیگران جهانی ازتغییر دولت به دولتی حتی سرسپرده تر جلوگیری نخواهندکرد. و، البته، اپوزیسیون لیبرال سعی خواهد کرد، کنترل خود را بر جنبش اعتراض توده ای مستقر سازد و تاحدودی هم مستقر کرده است.
انگیزه استعفای نظربایف از ریاست شورای امنیت آرزوی ایجاد ظهوردموکراسی، از جمله برای غرب بود. درواقعیت، او کنترل خود برتمام بخش‌های قدرت را حفظ می‌کند و تنها به قدرت خود می افزاید درعین‌حال هم زمان از قبول مسئولیت کاملا اجتناب می‌کند. رئیس‌جمهور توقایف شخصیتی زینتی، پیاده‌ای در خانواده حاکمیت است. بدون شک، اعتراض‌های جاری می‌تواند به برخی دسته بندی‌هایی که برای کودتای قصری یا اقدام‌های همانند تلاش می‌کنند منجرشود. شما نمی توانید همه‌چیزرا به تئوری توطئه تقلیل دهید. جنبش اعتراضی کنونی را هم نباید ایده الیزه کنید. آری این یک جنبش اجتماعی مردمِ کف جامعه، با نقش پیشگام کارگران است، که از سوی بیکاران و دیگر گروه های اجتماعی حمایت می‌شود. اما نیروهای متفاوت دیگری هم درحال تلاش درآن هستند، به ویژه چون کارگران حزب خودشان، اتحادیه های کارگری خودشان، برنامه روشنی که منافع آن‌ها را کاملا تامین کند ندارند. گروه‌های چپ موجود در قزاقستان بیشتر شکل محفلی دارند و نمی‌توانند به صورت جدی درمسیر تحولات تاثیر بگذارند. نیروهای الیگارشی و خارجی برای مصادره کردن یا حداقل استفاده ازاین جنبش برای هدف‌های خودشان تلاش خواهندکرد. اگر این‌ها برنده شوند، بازتوزیع دارایی و رودررویی اشکار بین گروه‌های مختلف بورژوای، ” جنگ همه علیه همه” آغاز خواهدشد. اما، درهرصورت، کارگران قادربه کسب آزادی‌های معین وکسب فرصت‌های جدیدی خواهندشد، ازجمله ایجاد احزابِ خود و اتحادیه‌های کارگری مستقل، که مبارزه آن‌ها برای حقوقشان را درآینده آسان‌تر خواهد کرد.
نیروهای مسح قزاقستان برای مقابله با معترضان تلاش می کنند
پی‌نوشت: پس ازآن‌که ما مقاله را منتشرکردیم، معلوم شد که درآلماتی و برخی دیگرشهرها برخوردهای سنگینی وجود دارد، معترضین بسیاری ازساختمان‌های زیرساختی درآلماتی و دیگرشهرها را به تصرف خود درآورده اند. تحت فشارمعترضین، رئیس جمهورتوقایف امتیازهای اجتماعی بی سابقه ای را ایجاد کرده است- اوقول تعدیل بهای گاز، بنزین و کالاهای مهم اجتماعی، مهلت قانونی روی افزایش قبض‌های همگانی(برق، آب و گازو…) پرداخت یارانه برای اجاره خانۀ فقرا، و ایجاد صندوق عمومی برای حمایت از بهداشت و کودکان را داد. معترضین هم بازگشت به قانون اساسی ۱۹۹۳ و دولتی متشکل از افراد خارج از سیستم را درخواست کردند. و آن‌ها هنوز خواهان قیمت موادغذایی ارزان‌ترو کاهش سن بازنشستگی به ۵۸-۶۰ سال، دستمزدهای بیشتر، مزایا، حق فرزند و غیرآن هستند.
فعالان اپوزیسیون لیبرال به اعلام آن که جنبش را آن‌ها هماهنگ می‌کنند سرعت بخشیدند.
تاعصر۵ ژانویه، گزارش شد که نورسلطان نظربایف دیگر رئیس شورای امنیت نیست. رئیس‌جمهور توقایف ازمحل خود بیرون آمد و قصد خود برای عمل محکم تاجایی که امکان دارد را اعلام کرد. هم زمان، وعده داده شد که ” اصلاحات سیاسی پایدار” خیلی زود عملی خواهدشد.
توقایف بعدا درهمان روزاز سازمان پیمان امنیت جمعی کشورهای(روسیه، بلاروس، ارمنستان، ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان) درخواست “محافظ صلح” (درواقع، پلیس) کرد تا اعتراض‌ها را سرکوب کند، که قزاق اکنون درحال اعلام اقدام به دخالت از خارج است. تا بامداد ۶ ژانویه، شورای پیمان امنیت جمعی درخواست توقایف را تاییدکرد و گزارش‌هایی هم ازحضور سربازان روسی در قزاقستان وجود دارد.