حقوق بین المللی آیا می توان از نسل کشی در غزه سخن گفت؟

نویسنده: زياد ماجد  26 دسامبر 2023  ترجمه از فرانسه شهباز نخعی
قوانین بین المللی Gaza 2023 غزه Cour pénale internationale (CPI) قوانین بین المللی بشردوستانه اسرائیل ONU فلسطین
  از زمان آغاز خشونتبار ترین جنگ اسرائیل علیه فلسطینی های نوار غزه، درپی حمله حماس علیه نظامی ها و غیرنظامی های اسرائیلی در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ (۱)، شماری از رسانه ها و دولت ها با استناد به حقوق بین المللی و حقوق بشر به اظهارنظر پرداخته و عقاید غیرتخصصی خود را ابراز کرده اند.

به این ترتیب، مفاهیم و برداشت هایی که هریک معنایی بسیار دقیق دارد، مانند «جنایت جنگی»، «جنایت علیه بشریت»، «پاکسازی قومی» یا «نسل کشی» به شکلی نابجا برای توصیف برخی از وضعیت ها یا غالبا برعکس، برای نفی ضرورت استفاده از این مفاهیم بکار برده می شود. ما در این نوشتار درپی یادآوری تعاریف جنایات مورد بحث هستیم تا امکان تطبیق کاربردی آنها با جنگ اسرائیل در نوار غزه را بررسی کنیم.

بسیج سازمان های بین المللی
حقوق بین المللی و حقوق بشر جنایات جنگی را به نحوی دقیق تشریح می کند. در این تشریح، ابتدا انها به ۳ دسته طبقه بندی می شوندکه همه انواع تجاوزهای ممکن به مفاد کنوانسیون ژنو امضاء شده در سال ۱۹۴۹ که می تواند در جریان عملیات نظامی رخ دهد، اعم از درگیری های دارای ماهیت بین المللی یا ملی را دربر می گیرد.

به این ترتیب، می توان گفت که هر نوع قتل عمد و هدف گیری غیرنظامیان یا هرگونه تخریب عمدی املاک و موسسات بیمارستانی، آموزشی و مذهبی، یا در معرض خطر قحطی قرار دادن و محروم کردن مردم از کمک های بشردوستانه، هر حمله بزرگ علیه شهرها و روستاها که برای آن توجیهی نظامی وجود نداشته باشد، یا هرگونه بدرفتاری یا شکنجه زندانیان و کسانی که جنگجو نیستند، یا حتی جنگجویانی که سلاح خود را به زمین گذاشته اند، هرگونه انتقال یا جابجایی نظام مند و اجباری مردم، یا هر حمله توجیه ناپذیر علیه مراکز و نمایندگان سازمان های بین المللی حافظ صلح و بشردوستانه و هرگونه استفاده بین المللی از سلاح ممنوع است.

در نتیجه، با توجه به آنچه که ماده ۸ عهدنامه رُم دیوان کیفری بین المللی (CPI) مقرر کرده (۲)، تعرض مستقیم و غیرمستقیم به سازمان های زیر یا کارکنانشان می تواند جنایات جنگی محسوب شود: سازمان های دفاع از حقوق بشر و انسان دوستانه بین المللی مانند «عفو بین الملل»، «دیدبان حقوق بشر»، «فدراسیون بین المللی حقوق بشر» (FIDH)، «پزشکان بدون مرز»، «پزشکان جهان» یا ارگان های سازمان ملل متحد مانند دفتر کمک ها و کارهای سازمان ملل برای پناهندگان فلسطینی در خاورنزدیک (UNRWA) و سازمان جهانی بهداشت (OMS).

کمیته بین المللی صلیب سرخ (CICR) هم به نوبه خود درمورد اقدامات و عملیات نظامی اسرائیل که توسط کنوانسیون ژنو و دو الحاقیه آن (۳) تصریح شده ابراز نگرانی کرده است. این یک موضع گیری نادر از سوی صلیب سرخ بین المللی است که می تواند گستردگی تخلف و تجاوزها را نشان دهد.

جنایت علیه بشریت ازجمله تبعیض نژادی
جنایات علیه بشریت می تواند درحین عملیات نظامی یا در بیرون از آن صورت گیرد، یعنی در زمینه و مربوط به جنگ نباشد. این نوع از جنایات بنابر ماده ۷ عهدنامه رُم عبارتست از:

در درجه اول قتل و سپس

الف) نابودسازی،

ب) به بردگی کشیدن،

ت) اخراج یا انتقال اجباری مردم،

ث) زندانی کردن یا شکل های دیگر محدود سازی آزادی جسمانی مردم با تجاوز به مقررات اساسی حقوق بین المللی،

ج) شکنجه،

چ) تجاوز، بردگی جنسی، اجبار به روسپیگری، بارداری اجباری، عقیم سازی اجباری یا هرگونه شکل دیگری از خشونت جنسی شدید،

د) تعقیب و آزار گروه های جوامع قابل شناسایی به عنوان سیاسی، نژادی، ملی، قومی، فرهنگی، مذهبی یا جنسیتی به مفهوم مندرج در فراز ۳ یا برمبنای معیارهای دیگر از نظر جهانی شناخته شده به عنوان غیرقابل پذیرش از نظر حقوق بین المللی یا هرگونه جنایت که در صلاحیت رسیدگی دیوان کیفری بین المللی باشد،

ذ) ازبین بردن اشخاص با اِعمال زور،

ر) جنایت تبعیض نژادی،

ز) اقدامات غیرانسانی دیگر با خصوصیات مشابهی که به طور عمد باعث تحمیل رنج یا تعرض شدید به تمامیت جسمانی یا سلامت جسمی یا روانی شود».

در اینجاهمچنین می توان گفت که مدارکی برای اثبات صحت اتهام هایی که بنابر آنها اسرائیل مرتکب جنایات علیه بشریت شده یا می شود، و در وضعیت کنونی علیه غزه، و به ویژه درمورد حمله «عمومی و نظام مند انجام شده علیه مردم غیرنظامی» و اعمال غیرانسانی «با خصوصیات مشابه که به طور عمد باعث ایجاد رنج های بزرگ یا تعرض های شدید به تمامیت جسمانی یا سلامت جسمی و روانی [غیرنظامیان]» یا در ساحل غربی رود اردن و بیت المقدس شرقی موجب ایجاد وضعیتی گردد که مشمول تبعیض نژادی می شود.

کشتن ازنظر سیاسی، شهری و خانه ای
از میان جنایات جنگی، جنایت علیه بشریت از یک سو، و نسل کشی از سوی دیگرباعث شده که علوم سیاسی به نوبه خود مفاهیمی بر پایه پسوند «کشتن» (cide) (۴) بسازد که مربوط به قتل توسط یک قدرت جنایتکار نیرومند به قصد «معدوم کردن» آنها از نظر سیاسی یا ازبین بردنشان در عرصه عمومی و خصوصی اِعمال می شود.

به این ترتیب، اصطلاح «سیاسی کشی» (politicide) در سال های دهه ۱۹۷۰ برای تشریح ازبین بردن گروه هایی از افراد که هویت سیاسی مشترک ( و نه فقط هویت قومی یا «نژادی») داشتند بکار می رفت. این اصطلاح سپس تعمیم یافت و برای توصیف کارهایی با هدف تخریب عوامل مادی بکار رفت که می توانست مبنای زندگی یک موجودیت سیاسی باشد. این مفهوم، به عنوان نمونه برای تشریح سیاست اسرائیل درمورد فلسطین، در آستانه و جریان انتفاضه دوم در سال ۲۰۰۰ بکار می رفت تا نشان دهد که هدف آشکار اسرائیل تخریب شرایط وجودی حکومت فلسطین است. بدیهی است که این سیاست امروز هم تعقیب می شود.

سال ها پیش، اصطلاح «شهرکشی» (urbicide) در حدی گسترده برای تشریح هدف گیری فضاهای شهری به منظور تخریب یا غیرقابل سکونت کردن آنها در دراز مدت، استفاده می شد. این اصطلاح برای توصیف حملات روسیه به گروزنی در سال ۲۰۰۱، در زمان جنگ دوم چچنی، حملات اسرائیل به یکی از محله های حومه جنوبی بیروت در سال ۲۰۰۶ در زمان جنگ با حزب الله، و حملات حکومت بشار اسد و سپس روسیه به حمص و شرق حلب در سوریه در سال های ۲۰۱۲ و ۲۰۱۷ بکار می رفت. البته، این اصطلاح امروز هم بار دیگر در توصیف جنگ اسرائیل علیه غزه کاربرد دارد. اخیرا، برخی از پژوهشگران از اصطلاح «خانه کشی» (domicide) برای تشریح سیاست شدید اسرائیل درمورد فلسطینیان استفاده کرده اند که هدف آن ازبین بردن محل زندگی (مسکن) مردم است تا نتوانند زندگی با ثباتی در یک فضای تعریف شده با مشخصات جغرافیایی و عاطفی و نماد های عمومی و خصوصی داشته باشند و موقت بودن (با جابجایی مداوم) بخشی تفکیک ناپذیر از زندگی شان باشد.

البته، همه اینها به تدریج ما را به حرف زدن درباره پرمناقشه ترین موضوع سیاسی و اجتناب – بخاطر ترس از انتقامجویی- در میان بخشی از حقوق دان ها و دانشگاهیان می کشاند. آیا تعریف جنایت نسل کشی، با همه بار معنایی تاریخی و یادمانی، با وضعیت کنونی در نوار غزه مطابقت دارد؟

اثبات قصد

در نخستین توافق نامه بین المللی مبارزه علیه نسل کشی، که در سال ۱۹۴۸ توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد تصویب و در سال ۱۹۵۱ به اجرا گذارده شد، و نیز در بسیاری از متن های سازمان ملل متحد و در عهدنامه رُم، نسل کشی چنین تعریف شده است:

نسل کشی یکی از اقدامات زیر است که با قصد تخریب کلی یا جزیی یک گروه ملی، قومی، نژادی یا مذهبی انجام شود:

« الف) قتل اعضای گروه،

ب) تجاوز شدید به تمامیت جسمانی یا روانی اعضای گروه،

پ) واداشتن عمدی گروه به زندگی در شرایطی که موجب آسیب دیدگی جسمانی کلی یا جزیی آن شود،

ت) انجام اقداماتی به قصد جلوگیری از زاد و ولد در گروه،

ث) انتقال اجباری فرزندان گروه به گروهی دیگر.

به علاوه، توافق پیشگیری و ممانعت از انجام جنایت نسل کشی (که توسط ۱۵۳ کشور به تصویب رسیده)، تصریح می کند که: «نسل کشی می تواند تنها نسبت به بخشی از یک گروه انجام گیرد، مشروط به این که قابل شناسایی باشد (این امر شامل داخل یک منطقه جغرافیایی محدود نیز می شود) (۵).

برمبنای اسناد و گزارش های ارائه شده و با توجه به گستردگی بمباران های ویرانگری که صحنه های آنها ضبط شده و هدف گرفتن مستقیم فلسطینی ها در یک منطقه مشخص به قصد قتل، محاصره و شکنجه های جمعی جسمانی، روحی و روانی، ازبین بردن شرایط لازم برای زندگی از جمله قطع کامل یا بخشی از آب، برق، سوخت و ارتباطات، از طریق محاصره و ممانعت از رسیدن کامل یا بخشی از کمک های بشردوستانه ارسال شده – غذایی و پزشکی- و با حمله به بیمارستان ها و آمبولانس ها و کشته شدن بیماران و کودکان بخاطر عدم امکان درمان، وجود عوامل بسیاری برای نتیجه گیری این که اسرائیل در غزه مرتکب نسل کشی شده محرز است. .

به گزارش وزارت بهداشت غزه، حملات اسرائیل به غزه تا ۱۱ دسامبر ۲۰۲۳ باعث کشته شدن ۱۸۰۲۵ تن، از جمله بیش از ۷ هزار کودک و ۵ هزار زن شده و فزون بر اینها ۷ هزار تن نیز در زیر آوارها مدفون شده یا در اثر جابجایی از داشتن امکان تماس محرومند و بیش از ۴۹ هزار تن هم مجروح شده اند. بنابر برآوردهای دولت غزه، ۶۰ درصد از خانه های این منطقه تخریب شده یا آسیب دیده، ۲۶۲ مسجد و ۳ کلیسا هدف قرار گرفته است. سرانجام، ۲۷ بیمارستان و ۵۵ درمانگاه و حتی ۵۵ آمبولانس بمباران و بیشتر آنها غیرقابل استفاده شده است. نهادهای مربوط به سازمان ملل متحد و سازمان های بشردوستانه بیش از ۱۰۰ تن از کارکنان خود را از دست داده و پزشکان و کارکنان خدمات درمانی زیر بمب های اسرائیلی جان خود باخته اند. ۸۶ روزنامه نگار هم کشته شده اند که گاه به طور مستقیم هدف تیراندازی اسرائیل قرار گرفته اند.

دراین حین، برای آن که عملی به عنوان نسل کشی شناخته شود، قصد ارتکاب آن باید احراز گردد. این کار غالبا بسیار دشوار است زیرا باید نشان داده شود که عاملان مورد بحث قصد وارد کردن آسیب جسمانی به یک گروه یا بخشی از آن (ملی، قومی، نژادی یا مذهبی) را داشته اند. رویه قضایی احراز این قصد را موکول به داشتن برنامه یا سیاستی طراحی شده توسط یک حکومت یا نهاد دیگر می کند.

به نظر برخی از حقوق دانان، اظهارات رسمی اسرائیلی ها و فراخوان های آشکارا انتقامجویانه آنها درمورد کشتن فلسطینی ها – به طور اخص-، تصمیم های روشن برای تشدید محاصره غزه و فهرست کردن موادی که ورود آنها به این منطقه ممنوع است، چنان که یوآو گالانت، وزیر دفاع اسرائیل در ۹ اکتبر ۲۰۲۳ انجام داده، با علم کامل به این که بدون این مواد (آب، برق، سوخت و غیره) هیچ گونه ادامه زندگی ممکن نخواهد بود، به «نسل کشی» دست زده است. همچنین، انجام همه این موارد توسط ارتش اسرائیل ، وجود اراده ازبین بردن و عبور از حرف و رسیدن به مرحله عمل را ثابت می کند. به این امر می توان وجود یک «گرایش نسل کشانه» را نیز افزود که در سخنان رسمی دولت نتانیاهو و برخی از نمایندگان اکثریت او در مجلس مرتب تکرار می شود. این سخنان ضبط و ثبت و در مطبوعات منتشر شده است. به عنوان نمونه، مطرح کردن «جنگ علیه نیروهای شر و بربریت» شأن انسانی فلسطینی ها را تقلیل می دهد و آنها را در حد حیوانات می نمایاند. ادعای این که در نوار غزه غیرنظامی وجود ندارد یا گفتن این که همه فقط «تروریست های حماس » و «هواداران حماس» هستند، خواستن استفاده از سلاح های هسته ای علیه اهالی غزه و اخراج بازماندگان به مصر (یا دیگر کشورها) و تبدیل نوار غزه به یک زمین فوتبال بزرگ و غیره از جمله این اظهارات است.

با یادآوری وجود آشکار قصد ارتکاب نسل کشی در میان اسرائیلی ها و انجام «اقدام عملی»، راز سِژِو، تاریخ دان اسرائیلی و متخصص کشتار یهودیان توسط آلمان نازی (هولوکاست)، نخستین کسی بود که تأکید کرد که ما دربرابر «یک مورد واقعی نسل کشی» قرار داریم (۶).

کرگ مُخیبر، حقوق دان و مدیر دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر در نیویورک هم بخاطر اعتراض به سکوت دربرابر «موردی خاص از نسل کشی در غزه» از سمت خود استعفا داد. در همین زمینه، ۹ کارشناس سازمان ملل متحد درمورد این واقعیت هشدار داده اند که خشونت نظامی اسرائیل و مقاصد برخی از مسئولان در تل- آویو «تهدیدی نسل کشانه نسبت به مردم فلسطین» است (۷).

لویی مورنو اوکامپو، دادستان پیشین دیوان کیفری بین المللی هم به نوبه خود تأیید کرده که جنایاتی که اسرائیل مرتکب شده، می تواند نسل کشی باشد (۸).

دهها دانشگاهی فلسطینی و عرب، آفریقایی، آسیایی، آمریکایی و اروپایی هم در هفته های اخیر در مقالات و بیانیه هایی مواضعی مشابه داشته اند. علاوه بر درخواست های برخی از آنها از دادستان دیوان کیفری بین المللی برای انجام تحقیقات درباره این جنایات، ۵ حکومت (آفریقای جنوبی، بنگلادش، بولیوی، جزایر کومور و جیبوتی) هم رسما از این دیوان «خواسته اند که تحقیقاتی درمورد جنایات احتمالی اسرائیل در سرزمین های فلسطینی انجام دهد» (۹).

باید افزود که بیشتر حکومت ها و مسئولان سیاسی ترجیح می دهند که از مفهوم «نسل کشی» استفاده نکنند تا بنابر مفاد توافق نامه ای که امضاء کرده اند ناگزیر از انجام اقدام عملی برای «پیشگیری» یا «پایان دادن فوری» به جنگ نشوند. بدیهی است که چنین امری در دستور کار آنها نیست.

سرانجام، امکان گفتن این وجود دارد که پیش از این هیچ درگیری ای تا این حد به طور مستندثبت کننده انجام جنایات، تجاوزات و وحشیگری ها در یک منطقه جغرافیایی به این کوچکی- حدود ۳۶۰ کیلومتر مربع- و در مدتی چنین کوتاه نبوده است. این امر بیش از پیش بیانگر «ماهیت نسل کشانه» این جنگ و درخور اندیشیدن عمیق است. جنگی که در آن می توان نشانه های بالا گرفتن خشونت ها و تجاوزات به حقوق بشر بین المللی در جنگ های آینده را در سطحی بزرگ دید. خطری که می تواند در تقابل با این انتظار باشد که می شود امید به ایجاد تحول در قوانین، با توجه به «فراوانی» گزارش های مستقیم و مستندات دیداری وقایع داشت.

۱- این پنجمین جنگ از زمان تحمیل محاصره اسرائیل در نوار غزه در سال ۲۰۰۷ است. جنگ های ۲۰۰۸-۲۰۰۹، ۲۰۱۲، ۲۰۱۴ و ۲۰۲۱ باعث کشته شدن بیش از ۴۵۰۰ فلسطینی شد.

۲- Voir la définition des crimes de guerre dans le Statut de Rome

۳- Voir le communiqué du CICR sur la situation à Gaza du 12 novembre 2023.

۴- NDLR. Du latin caedere : tuer, massacrer.

۵- Le texte de la Convention pour la prévention et la répression du crime de génocide.

۶- Raz Segal, « A textbook case of Genocide », The Jewish Currents, 13 octobre 2023. Voir aussi son entretien sur Democracy Now du 16 octobre 2023.

۷- « Gaza : UN experts decry bombing of hospitals and schools as crimes against humanity, call for prevention of genocide », communiqué du Haut-Commissariat des droits de l’homme de l’ONU, le 19 octobre 2023.

۸- « El jurista Luis Moreno Ocampo : “Israel no puede convertir Gaza en un campo de exterminio », El País, le 23 octobre 2023. Ocampo considère que les attaques du Hamas du 7 octobre sont également de nature génocidaire.

۹- « Déclaration du procureur de la CPI, Karim Khan, depuis Le Caire, sur la situation dans l’État de Palestine et en Israël », CPI, 30 octobre 2023.

زياد ماجد
سیاست دان و پژوهشگر فرانسوی لبنانی، استاد دانشگاه.