آیا ایران وارد دوران گذر از نفت می‌شود؟

نفت همواره سهمی حدود ۶۰ درصدی در کل صادرات کشور داشته و معمولا بیش از یک سوم بودجه دولت وابسته به آن بوده است.
آمریکا اردیبهشت پارسال از برجام خارج شد و اردیبهشت امسال اعطای معافیت به مشتریان نفتی ایران را کلا متوقف کرد.
حجم و ارزش صادرات نفت ایران
بر اساس ارزیابی اوپک، ایران پارسال حدود ۱۰۷ میلیارد و ۴۳۵ میلیون دلار صادرات داشت که کمی بیش از ۶۰ میلیارد دلار آن از محل صادرات نفت بود.
متوسط صادرات نفت خام ایران در سال ۲۰۱۸ حدود ۱.۸۵ میلیون بشکه در روز و صادرات محصولات نفتی (شامل نفت کوره و گازوئیل) آن ۲۷۲ هزار بشکه بود.
کل صادرات نفت خام و محصولات نفتی ایران در سال ۲۰۱۷ نیز حدود ۲ میلیون و ۸۱۰ هزار بشکه بود. به عبارتی حجم صادرات نفت و محصولات نفتی ایران پارسال نسبت به سال قبل آن بر اساس برآورد اوپک، حدود ۲۵ درصد افت داشته است.
البته به مدد اوج‌گیری قیمت نفت در سال گذشته، درآمدهای صادرات نفت ایران پارسال نه تنها کاهش نیافت، بلکه ۸ میلیارد دلار نیز افزایش داشت.
اما، امسال و خصوصا سال آینده ایران با معضل درآمدهای نفتی مواجه است، خصوصا اینکه قیمت نفت هم در سال جاری نسبت به سال گذشته حدود ۱۳ درصد کاهش داشته و سال آینده نیز انتظار می‌رود با افتی بالای ۳ درصدی به ۶۰ دلار برسد.
به زبانی ساده‌تر، هم حجم صادرات نفت ایران افت کرده و هم قیمت نفت و این روند در سال آینده نیز ادامه خواهد داشت.
بر اساس آمارهای شرکت اطلاعات انرژی و ردیابی نفتکش‌ها، کِپلر، جمهوری اسلامی در نه ماه ابتدایی سال ۲۰۱۹ روزانه به‌طور متوسط ۹۲۸ هزار بشکه صادرات نفت خام داشته است.
بارگیری نفت ایران بعد از پایان معافیت‌های نفتی آمریکا به مشتریان ایران در ماه مه، با شتاب بیشتری سقوط کرده، به‌طوری که متوسط بارگیری نفت ایران در سه ماهه سوم سال تنها ۳۶۳ هزار بشکه بوده که مقصد بیش از نیمی از این محموله‌ها معلوم نیست و بقیه به سوریه و چین تحویل داده شده است.
آمارهای کپلر نشان می‌دهد که میزان نفت بی‌مشتری ایران که در تانکرهای لنگر انداخته در خلیج فارس ذخیره شده‌اند، از حدود صفر در نیمه اول پارسال به ۵۰ میلیون و ۴۵۴ هزار بشکه در اکتبر سال جاری، ماه گذشته، رسیده است و بیش از همین میزان نیز ایران در انبارهای خشکی خود نفت ذخیره کرده است. در کل ایران هماکنون حدود ۱۰۴ میلیون بشکه ذخایر نفت بی‌مشتری دارد.
در خصوص دریافت پول نفت صادراتی نیز اما و اگرها زیاد است.
نشریه پولیتیکو اخیرا گزارشی منتشر کرد که می‌گوید شرکت‌های "ساینوپک" و "سی‌ان‌پی‌سی" چین دریافت نفت از ایران را به صورت محدود ادامه می‌دهند.
این دو شرکت روی‌هم رفته ۵ میلیارد دلار در میادین آزادگان و یادآوران ایران سرمایه‌گذاری کرده و بر اساس قرارداد، ایران بازپرداخت این سرمایه‌ها به علاوه سود آن را با تحویل نفت (۱۱۵ تا ۱۳۰ هزار بشکه در روز) انجام می‌دهد. به عبارتی، ایران از بابت نفتی که تحویل این شرکت‌ها می‌دهد، پولی نمی‌گیرد و تنها بدهی خود را می‌پردازد.
کسری بودجه
اخیرا صندوق بین‌المللی پول گزارشی منتشر کرد که می‌گوید حتی با فرض ادامه صادرات روزانه ۶۰۰ هزار بشکه نفت، ایران در سال جاری با کسری بودجه معادل ۸ درصد از تولید ناخالص داخلی مواجه خواهد شد و همین میزان از کسری بودجه برای سال آینده نیز اتفاق خواهد افتاد.
صندوق بین‌المللی پول حجم تولید ناخالص داخلی ایران بر اساس دلار ثابت را ۴۵۸.۵ میلیارد دلار برای سال جاری ارزیابی کرده است، به عبارتی، بودجه کشور با کسری نزدیک ۳۷ میلیارد دلاری مواجه خواهد شد.
ایران در بودجه سال جاری صادرات روزانه ۱.۵۴ میلیون بشکه نفت خام را پیش‌بینی کرده بود، اما آمارها نشان می‌دهد که در نیمه اول سال جاری خورشیدی (تقریبا معادل آوریل تا سپتامبر) متوسط بارگیری روزانه نفت ایران حدود ۶۸۶ هزار بشکه بوده که مقصد بخش عمده‌ای از آن مشخص نیست.
منابع جبران افت درآمدهای صادرات نفت
با این حساب، تکیه بر درآمدهای نفتی برای بودجه سال آینده با ریسک فراوانی مواجه است و از طرفی منابع مطمئنی که بتواند افت چشمگیر درآمدهای نفتی را جبران کند وجود ندارد.
برای نمونه، مالیات که مانند صادرات نفت تقریبا یک سوم بودجه دولت را تامین می‌کند، نمی‌تواند منبع مطمئنی برای افزایش منابع بودجه برای سال آینده باشد، چرا که بخش غیرنفتی کشور نیز با رکود مواجه است و تجارت خارجی غیرنفتی کشور نیز دچار افت است.
بر اساس آخرین آماری که بانک مرکزی منتشر کرده، قرار بود دولت در ۹ ماه ابتدایی پارسال ۱۰۷ هزار میلیارد تومان درآمد مالیاتی داشته باشد، اما تنها ۷۷ هزار میلیارد تومان آن محقق شده است. بانک مرکزی هیچ آماری از ابتدای زمستان پارسال تاکنون درباره بودجه کشور ارائه نکرده و معلوم نیست درآمدهای بودجه از بخش‌های غیرنفتی کشور هم اکنون به چه ترتیب است.
اخیرا گزارش‌هایی از تصمیم دولت برای مالیات بستن به سود سپرده‌های بانکی مردم منتشر شد که این موضوع نیز می‌تواند تبعات خاص خود را داشته باشد. هم اکنون نرخ تورم در کشور بسیار بالاست و بسیاری از مردم از روی ناچاری به سپرده‌گذاری در بانک‌های کشور به امید بهره‌ای که حتی کمتر از سطح تورم است، تن می‌دهند.
یک منبع دیگر نیز افزایش قیمت حامل‌های انرژی در ایران است که با توجه به تورم بالا، این موضوع نیز تبعات خود را دارد. اما ایران سالانه حدود ۷۰۰ میلیون بشکه نفت، ۲۴۰ میلیارد متر مکعب گاز و ۳۰۰ تراوات ساعت انرژی برقی، مصرف می‌کند و بنابر ارزیابی آژانس بین‌المللی انرژی، ایران در سال ۲۰۱۸ حدود ۲۶.۶ میلیارد دلار یارانه محصولات نفتی، ۲۶ میلیارد دلار یارانه گاز و ۱۶.۶ میلیارد دلار یارانه برق داشته است.
البته به این نوع یارانه‌ها اصطلاحا یارانه پنهان گفته می‌شود و به این معنا نیست که دولت از جیب خود به مردم یارانه می‌دهد.
یارانه پنهان یعنی اینکه اگر دولت برای مثال به جای فروش داخلی محصولات نفتی، آن را صادر می‌کرد، ۲۶.۶ میلیارد دلار درآمد اضافی داشت.
ایران بیشترین یارانه برای حامل‌های انرژی در جهان را دارد و دولت نیز چندین بار اعلام کرده که افزایش قیمت حامل‌های انرژی منتفی نیست، اما این موضوع عاملی تورم‌افزا است و به نارضایتی‌های عمومی دامن خواهد زد.
به هر حال باید منتظر ماند و دید دولت چه ارقامی در جزئیات منابع لایحه بودجه سال آینده منتشر می‌کند و افت درآمدهای نفتی با کدام منابع تامین خواهد شد.
دالغا خاتین‌اوغلو، کارشناس نفت و گاز