اساس‌نامه سپاه پاسداران، این نیرو را به عنوان ارتش کلاسیک، مانند دیگر نیروهای نظامی ایران تعریف نکرده است. مقدمه قانون اساسی جمهوری اسلامی هم وظیفه حراست از مرزها را صرفا به شکل ضمنی از وظایف این نهاد عقدتی-نظامی تعریف کرده است. این در حالی است که اصل یکصد و پنجاه قانون اساسی چنین وظیفه‌ای را برای سپاه به رسمیت نشناخته است. با این حال این نیروی مسلح در عمل در کنار ارتش -و حتی پر رنگ‌تر از آن- نیروی نظامی رسمی ایران شمرده می‌شود. پس از اعلام قرار گرفتن نام سپاه در لیست گروه‌های تروریستی ایالات متحده آمریکا و اقدام متقابل جمهوری اسلامی در تروریست خواندن نیروهای ارتش آمریکا و سنتکام در غرب آسیا (مقامات جمهوری اسلامی خاورمیانه را به این نام می‌خوانند)، بحران میان تهران و واشنگتن به شکل کم‌سابقه‌ای بالا گرفته است.
یورونیوز در گفتگو با دو کارشناس نمادین یا خطرناک بودن این تنش تازه را مورد بررسی قرار داده. «حسین آرین» پژوهشگر امنیت نظامی در نیوکاسل بریتانیا بر این باور است که قرار گرفتن سپاه پاسداران در لیست سازمان‌های تروریستی آمریکا محدودیت‌های این گروه را بیش از پیش افزایش می دهد و با اشاره به اینکه تا امروز فقط نیروی قدس -شاخه برون مرزی- سپاه در لیست سیاه آمریکا بوده و با این اقدام کل سپاه پاسداران و همه وابستگان حقیقی و حقوقی این نیروی نظامی هدف قرار می-گیرند، اضافه می‌کند: «این اقدام بی‌بدیلی است و تا امروز سابقه نداشته که نیروی نظامی یک کشور تحریم شود و جزء لیست سیاه امریکا باشد و تروریست محسوب شود. از هر زاویه‌ای که به سپاه نگاه کنیم، در کنار ارتش نیروی نظامی کشور است.»
«کاوه موسوی» حقوقدان و استاد دانشگاه با تأیید این موضوع می‌گوید از این پس بار مسئولیت حقوقی افراد و شرکت‌هایی که حتی صوری و با واسطه با سپاه معامله دارند به مراتب سنگین‌تر از قبل می‌شود. وی بر این باور است که در پی این اقدام، روابط تجاری مستقیم و غیر مستقیم سپاه به طور کامل قیچی خواهد شد و اضافه می‌کند: «قرار گرفتن در لیست گروه تروریستی بار حقوقی دیگری دارد و بسیار فراتر از تحریم است. وقتی سپاه تحریم باشد نمی توان مستقیم با آن کار کرد، اما وقتی تروریست اعلام شود هر نوع مراوده با واسطه هم ممنوع می‌شود. در عمل این کار عمق بخشیدن به تحریم است.»
آقای آرین از زاویه نظامی موقعیتی منحصر به فرد را توصیف می‌کند که در صورت تروریستی اعلام شدن سپاه در عرصه خلیج فارس پدید می‌آید؛ جایی که یگان‌های نیروی دریایی آمریکا و یگان‌های نیروی دریایی سپاه -خصوصأ در تنگه هرمز- در مجاورت هم عمل می‌کنند و در معرض دید یکدیگر قرار دارند. معلوم نیست از این پس آیا ناوگان آمریکا هنگام عبور از تنگه هرمز به پرسش‌های معمول قایق‌های سپاه -به عنوان گروه «تروریستی»- پاسخ خواهد داد یا نه؟
آقای آرین در پاسخ به پرسش یورونیوز که آیا این اقدام -به تعبیر شما بی‌بدیل- از نظر حقوق بین الملل و در عمل امکانپذیر است و مانند تحریم‌های اقتصادی اتحادیه اروپا و دیگر کشورها نیز ناگزیر به پیروی از آن خواهند بود، می گوید «به هر حال آمریکا یکجانبه عمل می کند و جان بولتون هم گفته این اقدام عملی و شدنی است و انجام خواهد شد. سپاه در عرصه‌های اقتصادی، مالی، سیاسی و نظامی کشور جایگاه و حضور فعال دارد. در این‌صورت هر کشوری بخواهد با مجموعه سپاه و تک تک سازمان‌های وابسته و غیر وابسته اش وارد معامله و گفتگو شود یا مبادلات تجارتی و یا هرگونه ارتباطی داشته باشد، مشمول تحریم‌های آمریکا خواهد شد.»
آقای موسوی هم به جنگ ویتنام اشاره می‌کند که در آن ارتش آمریکا سازمان‌های مردمی ویتنام را متخاصمان (دشمنان) غیرنظامی می‌خواند و اضافه می‌کند «البته سپاه پاسداران در وضعیت متفاوتی قرار دارد. اما وقتی سپاه به عنوان نیروی دفاعی -که در قانون اساسی جمهوری اسلامی جایگاه مشخصی دارد- تروریستی اعلام شود؛ یعنی تمام درها به روی برخورد نظامی آمریکا با ایران باز شده است.»
هیچ دولتی موظف به پیروی از تصمیم آمریکا در تروریستی خواندن سپاه نیست
این حقوقدان در مورد احتمال دنباله‌روی اروپا از این اقدام آمریکا با غیر قابل پیش‌بینی خواندن موضع عملی اروپا در این خصوص یادآور می‌شود: «در گذشته بعد از ترور مخالفان جمهوری اسلامی در خاک اروپا دیدیم که این کشورها فقط افراد را تحریم کردند.»
البته او این احتمال را منتفی نمی‌داند، زیرا ممکن است شرایط تغییر کند و آمریکا در این خصوص قدم اول را بردارد و بعد کشورهای اروپایی و دیگر کشورها به آن بپیوندند. هر چند به باور آقای موسوی «در شرایط فعلی اقدام احتمالی آمریکا برای دیگر کشورها هیچ الزامی ایجاد نمی کند و تصمیم سیاسی اتحادیه اروپا در این زمینه تعیین کننده خواهد بود.»
او همچنین عضویت آمریکا در پیمان نظامی-امنیتی آتلانتیک شمالی -ناتو- را هم دلیل قانونی برای تسری این تصمیم به دیگر اعضاء ناتو نمی‌داند و معتقد است آمریکا -و هیچ کشوری- به تنهایی در جایگاهی نیست که از جانب ناتو تصمیم بگیرد و در این زمینه به سابقه جنگ میان دو عضو ناتو یونان و ترکیه و همچنین تیرگی روابط آمریکا و ترکیه اشاره می¬کند و تنش و عدم توافق در ناتو را سابقه‌دار می‌داند.
«تروریست خواندن سپاه، امکان حمله به ایران را تسهیل می‌کند»
در ادامه حسین آرین با اشاره به ترس افراد حقیقی و شرکت¬های حقوقی از تحریم شدن که به انزوای سپاه در داخل کشور هم دامن می¬زند، توضیح می¬دهد که با این اقدام آمریکا میان سپاه و دولت هم مشکلاتی ایجاد خواهد شد. وی می‌گوید: «سپاه الان یک دولت در سایه است و در عرصه سیاست داخلی و خارجی کشور -خارج از اراده دولت- اظهار نظر و عمل می‌کند. در مسائل مختلف و حتی در موضوع سیل ناهماهنگی و درگیری سپاه با دولت را شاهدیم. در چنین شرایطی اگر سپاه بخواهد واکنش نشان دهد -که بی‌شک در مورد لیست سازمان‌های تروریستی واکنش نشان خواهد داد- پیشبرد دیپلماسی مورد نظر دولت را از گذشته دشوار تر می‌کند.»
کاوه موسوی با تأیید افزایش امکان حقوقی دفاع مشروع برای سپاه در صورت قرار گرفتن در لیست تروریستی می‌گوید «حتی اسامه بن لادن رهبر گروه القاعده را هم مجاز به دفاع از خود بود. وی از نظر حقوق و مقررات نظامی هم هشدار می‌دهد که این اقدام آمریکا اختیارات قانونی سپاه برای پدآفند را افزایش خواهد داد و اضافه می‌کند: «قرار دادن سپاه در لیست سازمان‌های تروریستی به نوعی زمینه سازی حقوقی برای حمله نظامی به ایران هم قابل تعبیر است و هزینه حقوقی تهاجم نظامی را کاهش می‌دهد. برای اینکه در حقوق بین‌الملل به طور معمول و در شرایط عادی نمی‌توان به کشوری حمله نظامی کرد، اما وقتی نیروی نظامیش رسمأ تروریست معرفی شد تکلیف روشن می‌شود و در موضع دشمن قرار می‌گیرد و در چنین شرایطی نظامیان دست باز تری خواهند داشت. در حقوق بین‌الملل تروریسم و سازمان‌های تروریستی دشمن بشریت شناخته شده‌اند و مقابله با تروریسم مثل مقابله با جانیان بین‌المللی شمرده شده و به هیچ مجوزی نیاز ندارد.»
موسوی البته تأثیرات جانبی این اقدام را به حوزه نفوذ آمریکا محدود می‌داند که مثلأ مسیر تحریم یا محاکمه فرماندهان سپاه پاسداران -تحت عنوان ناقضان اصول آمره حقوق بشردوستانه- در دیوان کیفری بین‌المللی را هموار نمی‌کند.
با این حال از دید نظامی، حسین آرین پیامد قرار گرفتن سپاه در لیست سازمان‌های تروریستی را درگیری احتمالی می‌داند که همه خاورمیانه را تحت تأثیر قرار خواهد داد. آقای آرین ضمن اشاره به افزایش تنش، وقوع انواع و اقسام سناریوهای درگیری نظامی -از برخوردهای معمولی تا درگیری نظامی تمام عیار- را محتمل می‌داند: «جدا از خلیج فارس، امروز سپاه پاسداران در سوریه، عراق، لبنان و یمن حضور دارد و این حضور منطقه‌ای نیز احتمال درگیری با نیروهای ارتش آمریکا که در این منطقه پراکنده¬اند را افزایش می¬دهد. محمدعلی عزیز جعفری فرمانده کل سپاه هم یک‌بار تهدید کرد که اگر می‌خواهید سپاه را در لیست سازمان‌های تروریستی قرار دهید، از برد دو هزار کیلومتری مرزهای ایران خارج شوید -که به برد موشک‌های ایران اشاره داشت- ممکن است این تنها یک تهدید باشد، اما امریکا نمی‌تواند این خطر را نادیده بگیرد، زیرا این امکان وجود دارد.»
آرین همچنین با یادآوری برجام -که همچنان ایران و سه کشور اروپایی بعلاوه روسیه و چین به آن پایبند مانده‌اند- برای نتایج این توافق سهم بزرگ و تأثیر گذاری قائل است و می‌گوید «اگر اروپا با ایران به نتیجه‌ای نرسد و سال۲۰۲۰ دونالد ترامپ دوباره برنده انتخابات ریاست جمهوری آمریکا شود، آن موقع حتی ممکن است برای ایران بی¬فایده باشد که در چارچوب فعلی برجام باقی بماند و این اتفاق هم تنش را افزایش خواهد داد و هر گونه درگیری نظامی به تمام منطقه سرایت خواهد کرد.»
او در پاسخ به پرسش پایانی یورونیوز که آیا قرار گرفتن سپاه پاسداران در لیست سازمان‌های تروریستی مورد نظر آمریکا در این مرحله باعث آسودگی خیال متحدان منطقه‌ای آمریکا مثل اسرائیل و عربستان سعودی و در نتیجه کاهش تنش آن‌ها با ایران خواهد شد، با بدبینی به خواست عربستان سعودی برای تحریم حداکثری ایران اشاره می‌کند «خیر. خیال این کشورها راحت نخواهد شد. عربستان سعودی خواهان تحریم هر چه بیشتر و فشار حداکثری بر ایران است. این اقدام به جای ساکت کردن و کوتاه آمدن متحدان منطقه‌ای آمریکا، دست آن‌ها را باز می‌گذارد. بنابراین دامنه تحریم را افزایش می‌دهند و فشار بر ایران بیشتر می‌شود. این اقدام آمریکا در راستای منافع عربستان سعودی، امارات متحده عربی و اسرائیل است.»
مانی تهرانی
Euronews